Kiedy powstała Komisja Edukacji Narodowej, co to za instytucja i jakie jest jej dziedzictwo? Poznaj jej niezwykły fenomen

Komisja Edukacji Narodowej została powołana dokładnie 14 października 1773 roku na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nie wszyscy wiedzą, że była to pierwsza w Europie instytucja, która miała charakter ministerstwa oświaty. W tym zakresie Polska wyprzedziła więc wiele innych krajów. Komisja ta działała w latach 1773-1794, a w zakres jej działalności wchodziło m.in. stworzenie nowoczesnej struktury organizacji oświaty, a także zreformowanie programów nauczania.

To pigułka wiedzy, którą można przypomnieć sobie przed 250. rocznicą utworzenia Komisji Edukacji Narodowej. Jakie jednak były przyczyny utworzenia KEN? Kto miał w tym swój udział? I jakie okoliczności społeczne doprowadziły do powstania tej instytucji? Chcąc się tego dowiedzieć, przenieśmy się do czasów oświecenia.

Jest końcówka XVIII wieku. Szkolnictwo w Polsce – mówiąc łagodnie – nie jest w najlepszym stanie. Funkcjonują szkoły prowadzone głównie przez jezuitów, a także pijarów. Uczniowie zdobywają tam wiedzę dotycząca m.in. teologii katolickiej, brak jednak ustandaryzowania kwestii dotyczących nauki ogólnej, lekcje prowadzone są po łacinie. W Akademii Krakowskiej na światło dzienne wychodzą problemy organizacyjne i naukowe – uczelnia traci swój prestiż.

To właśnie wtedy, w czasie dużego kryzysu edukacyjnego pojawiają się inicjatywy, które stanowią małe kroki w stronę wielkiej reformy. W 1740 roku Stanisław Konarski tworzy Collegium Nobilum – szkołę pijarską, w której ogranicza się naukę łaciny na rzecz geografii czy historii. W 1765 roku powstaje Szkoła Rycerska, a dokładnie Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów. To właśnie tam uczy się języków obcych, ale też strzelania, jazdy konnej i inżynierii wojskowej.

Wraz ze wspomnianymi datami do Polski wkracza oświecenie, które również ma wpływ na reformę szkolnictwa. Jednak w zakresie stworzenia zupełnie nowej organizacji edukacji i myśli pedagogicznej to Polska jest prekursorem – już od jakiego czasu następowało, jak zaznacza dr hab. Katarzyna Dormus, „powiązanie spraw szkolnictwa ze sprawami państwa, przekonanie, że jego potęga i pomyślność są nierozerwalnie związane z poziomem wykształcenia obywateli”.

U schyłku XVIII wieku dzieją się jeszcze dwie rzeczy, które mają wpływ na późniejsze powstanie Komisji Edukacji Narodowej: pierwszy rozbiór Polski (1772 r.) oraz kasata zakonu jezuitów (1773 r.).

Chęć reform spowodowana pierwszym rozbiorem Polski oraz konieczność wykorzystania majątku pojezuickiego sprawiają, że 14 października 1773 roku powstaje Komisja Edukacji Narodowej, a dokładnie Komissyja nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mająca. W skład kolegium instytucji wchodzili m.in. Ignacy Massalski (biskup wileński), Michał Poniatowski (brat króla), książę Adam Czartoryski (polityk, publicysta, mecenas sztuki) i inni uznani magnaci.

W państwie, w którym panowały podziały i chaos pojawiła się nadzieja w postaci Komisji Edukacji Narodowej, która po wstępnych analizach zdecydowała się na scentralizowaną, jednolitą naukę w języku polskim i prowadzenie edukacji dla wszystkich stanów społecznych. Zaczęto uczyć nie tylko religii, ale poszczególnych dziedzin, takich jak historia, geografia, nauka języka ojczystego czy nauki przyrodnicze. Wprowadzono podręczniki szkolne i obowiązek kształcenia nauczycieli.

Instytucja, jaką jest Komisja Edukacji Narodowej ma na swoim koncie wiele osiągnięć. Warto wspomnieć chociażby o tych poniżej:

• dokonanie gruntownych reform w szkolnictwie (na wszystkich etapach edukacji);
• język polski stał się osobnym przedmiotem szkolnym;
• stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które m.in. opracowało pionierskie podręczniki i całą, polską terminologię w dziedzinach różnych nauk, takich jak chemia, fizyka czy matematyka. Z tych podręczników korzystano przez wiele kolejnych lat, z niektórych jeszcze w czasach II Rzeczpospolitej;
• wprowadzenie w nieco innej postaci zajęć z wychowania fizycznego;
• reforma szkolnictwa wyższego – Akademii Krakowskiej i Wileńskiej;
• organizowanie seminariów dla nauczycieli.

I choć dziś – gdy z powrotem przeniesiemy się do 2023 roku – wyżej wymienione dokonania mogą wydawać się nam standardem lub nawet przestarzałym i niepotrzebnym elementem obecnym w szkołach, 250. lat temu były często fenomenem na skalę europejską, a nawet światową.

– Upadek państwa uniemożliwił Komisji Edukacji Narodowej zrealizowanie w pełni jej zamierzeń. Mimo to jednak dogłębne przemiany, których dokonała, stały się podwaliną pod budowę nowoczesnego szkolnictwa. Upaństwowienie szkolnictwa polskiego, przeprowadzone przez Komisję, w innych krajach europejskich nastąpiło dużo później. Utworzenie centralnej państwowej władzy edukacyjnej umożliwiło już pod koniec XVIII wieku realizowanie wychowania obywatelskiego i narodowego. Dzięki staraniom Komisji unowocześniono programy i metody nauczania, wprowadzono nowe podręczniki. W walce o wprowadzanie do szkół wszystkich szczebli nauczycieli świeckich, kształconych w seminariach, Polska wyprzedziła inne kraje europejskie – podkreśliła dr hab. Katarzyna Dormus w tekście „Historia Komisji Edukacji Narodowej”.

Źródło:
K. Dormus, „Historia Komisji Edukacji Narodowej” [w:] Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.